Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки моҳи ноябри соли 1992 баргузор шуд, дар таърих ҳамчун нуқтаи гардише, ки сарнавишти давлати тоҷиконро муайян кард, сабт шуд. Маҳз ҳамин иҷлосияи шонздаҳум, дар пасманзари буҳрони сиёсӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ, заминаи барқарорсозии тартиботи конститутсионӣ, ризоияти миллӣ ва ташаккули давлатдории нави тоҷиконро гузошт. Ҳамагӣ як сол пас аз эълони Истиқлоли давлатӣ дар соли 1991, кишвар худро дар остонаи фурӯпошӣ ёфт: муқовимати мусаллаҳона байни нерӯҳои гуногуни сиёсӣ боиси фалаҷ шудани муассисаҳои давлатӣ, зӯроварии оммавӣ ва аз даст додани идоракунӣ гардид. Дар чунин шароит, вакилони Шурои Олӣ, ки иродаи мардумро ифода мекарданд, тавонистанд иҷлосияи шонздаҳуми тақдирсозро баргузор кунанд, ки аз шиддати минбаъдаи низоъ пешгирӣ кард ва нуқтаи ибтидоии сохтмони давлати муосири тоҷикон гардид.
Ба даст овардани соҳибистиқлолӣ дар 9 сентябри соли 1991 оғози давраи нав барои Тоҷикистон буд. Аммо байни элитаи собиқи коммунистӣ ва нерӯҳои демократии миллӣ ва исломии мухолиф аз сатҳи сиёсӣ ба муқовимати этникӣ-минтақавӣ табдил ёфтанд. Ҳамагӣ як сол пас аз эълони Истиқлоли ҷумҳурӣ бо бӯҳрони шадиди сиёсӣ ва башардӯстона рӯбарӯ шуд. Дар давраи солҳои 1991-1992, дар натиҷаи гирдиҳамоиҳои пайваста, задухӯрдҳои мусаллаҳона ва табаддулоти давлатӣ, дар кишвар иваз шудани ду президент, чор раиси Шӯрои Олӣ ва бисёр мансабдорони баландпояро шоҳид шуд.
Дар чунин шароит, ҳадафи асосӣ қатъ кардани хунрезӣ ва ҳифзи давлатдорӣ буд. Шӯрои Олӣ охирин мақоми қонуние буд, ки қодир буд барои ба эътидол овардани вазъият чораҳои қатъӣ андешад. Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 16 ноябри соли 1992 дар Қасри Арбоб дар наздикии Хуҷанд оғоз ёфт. Ҳадафи асосии Иҷлосия раҳоӣ аз бӯҳрон буд: рӯзномаи он махсусан ба қатъ кардани хунрезӣ, барқарор кардани қонуният ва ба эътидол овардани ҳаёти ҷамъиятӣ нигаронида шуда буд.
Сарвари давлат, дар замони интихоб шуданаш дар саҳнаи сиёсии миллӣ чеҳраи нисбатан нав буд. Аммо, қатъият ва суханронии ӯ ӯро зуд ба нақши пешвои миллӣ расонд, ки сарнавишти миллат аз ӯ вобаста буд. Дар суханронии асосии худ пас аз интихоб шуданаш ба мақоми Раиси Шӯрои Олӣ, Эмомалӣ Раҳмон афзалиятҳои асосии ҳукуматро муайян кард: хотима додан ба низоъҳои мусаллаҳона, баргардонидани гурезагон ба ватан, гузаштан ба ҳаёти осоишта, ҳалли мушкилоти фаврии иҷтимоӣ ва барқарор кардани иқтисодиёт. Ин суханон бештар аз як эъломия буданд – дар заминаи ҷанги шаҳрвандии идомаёбанда, роҳбарияти нав масъулияти иҷрои ин ваъдаҳоро ба дӯш гирифт.
Омили шахсӣ дар рӯйдодҳои баъдӣ нақши бузург бозид. Ваъдаи машҳури ӯ хос аст: “Ман то он даме, ки сулҳ ва амният набошад, то он даме, ки мо охирин гурезаро аз давлати хориҷӣ барнагардонем, худро ором ҳис намекунам.” Ин суханон, ки дар рӯзҳои аввали роҳбарии ӯ гуфта шуда буданд, хоҳиши самимии оштии миллиро инъикос мекарданд ва ба шиори раванди сулҳҷӯӣ табдил ёфтанд. Эмомалӣ Раҳмон мефаҳмид, ки қонунияти ҳукумати нав дар назари мардум бо қобилияти сабук кардани ранҷу азоби мардуми оддӣ ва баргардонидани онҳо ба ҳаёти муқаррарӣ муайян карда мешавад.
Дар амал, Эмомалӣ Раҳмон барои иҷрои ваъдаҳои худ як қатор чораҳо андешид. Дар моҳҳои аввали пас аз Иҷлосия, мақомот дар пойтахт шаҳри Душанбе тартиботи нисбӣ барқарор карданд, даргириҳои мусаллаҳонаи ошкоро дар минтақаҳои калидӣ қатъ карданд ва ба минтақаҳои муҳосирашуда таъминоти маводи ғизоӣ ташкил карданд. То моҳи декабри соли 1992 роҳбарияти нав аз Хуҷанд ба Душанбе кӯчид, ки дар он ҷо тадриҷан фаъолияти маъмурияти давлатиро барқарор карданд. Яке аз дастовардҳои аввалин барқарор шудани суботи нисбӣ дар пойтахт буд: роҳзанӣ ва кушторҳои ҳаррӯза қатъ шуданд ва сокинон умеди хотима додан ба беқонуниро дубора пайдо карданд. Гарчанде ки ҷанги шаҳрвандӣ то соли 1997 идома ёфт, як қадами калидӣ гузошта шуда буд – роҳи ҳалли осоишта муқаррар карда шуд.
Аз нигоҳи сиёсӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон худро ҳамчун мудири муассири бӯҳронии давлат исбот кард. Ӯ тавонист қудрати парокандашударо мутамарказ кунад ва ба боқимондаҳои сохторҳои давлатӣ ва дастгирии халқ такя кунад. Сиёсатшиносон таъкид мекунанд, ки Иҷлосияи XVI-ум низоми идоракуниро аз нав таҷдид кард ва имкон дод, ки қудрат дар як даст дар як лаҳзаи муҳим ҷамъ шавад, ки барои рафъи бетартибӣ зарур буд. То соли 1994, таҳти роҳбарии ӯ, Конститутсияи нав тавассути раъйпурсӣ таҳия ва қабул карда шуд, ки шакли президентии ҳукумат ва принсипҳои асосии фаъолияти давлатро мустаҳкам кард. Дар интихоботи ноябри соли 1994, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон президенти ҷумҳурӣ интихоб шуд. Дар натиҷа, то соли 1997, стратегияи ӯ боиси имзои Созишномаи умумии сулҳ ва ризоияти миллӣ гардид, ки ба ҷанги шаҳрвандӣ хотима бахшид ва мухолифини муътадилро ба раванди сиёсӣ ҷалб кард.
Аз нигоҳи иҷтимоӣ, талошҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои барқарор кардани ваҳдати миллӣ ва сохтори иҷтимоии ҷомеа аҳамияти бузург доштанд. То замони Иҷлосияи XVI -ум ҷомеаи Тоҷикистон хеле пароканда буд – низоъ хусусияти ҷанги бародаркушӣ дошт ва оилаҳо, ҷомеаҳо ва минтақаҳоро тақсим мекард. Амалҳои роҳбарияти нав – авфҳо, баргардонидани гурезагон, бекор кардани муҳосира – як қадами муҳим ба сӯи оштӣ байни табақаҳои гуногуни ҷомеа ва минтақаҳои кишвар гардиданд. Натиҷаҳои аввалини Иҷлосия ба аҳолӣ хоҳиши мақомотро барои хотима додан ба низои шаҳрвандӣ нишон доданд. Тавре ки таърихшинос А. Беҳрӯзов қайд мекунад, сокинони Душанбе, ки даҳшатҳои бетартибиро аз сар гузаронида буданд, бо омадани роҳбарияти нав умед доштанд, ки ба беқонунӣ зуд хотима дода шавад. Дастгирии иҷтимоии гурӯҳҳои осебпазир (оилаҳои фавтидагон, маъюбони ҷанг, камбизоатон) дар солҳои 1992-1993 қисми сиёсати давлатӣ гардид. Ин эътимоди шаҳрвандонро ба ғамхории давлат тақвият дод. Метавон гуфт, ки Эмомалӣ Раҳмон аллакай дар солҳои аввали роҳбарии худ тавонист рӯҳияи бартаридоштаи мардумро аз ноумедӣ ба оптимизми муътадил тағйир диҳад. Ҷомеашиносон инро бо он шарҳ медиҳанд, ки ӯ ба арзишҳои умумӣ – сулҳ, субот ва барқарорсозии адолат – муроҷиат кардааст, ки аксарияти аҳолии аз ҷанг хасташуда онро муштарак медонанд. Дар ниҳоят, дастгирии мардум ва муттаҳидшавӣ дар атрофи раҳбари нав имкон дод, ки раванди сулҳ ба анҷом расад, сарфи назар аз он ки низоъ дар баъзе минтақаҳо чанд сол боз идома дошт.
Аҳамияти ҳуқуқии Иҷлосияи XVI-ум ва амалҳои минбаъдаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро арзёбӣ намудан душвор аст. Иҷлосия заминаи ташаккули давлати ҳуқуқӣ, демократӣ ва дунявиро дар Тоҷикистон гузошт. Санадҳои қонунгузории қабулшуда дар он на танҳо таъсири мустақими устуворкунанда доштанд, балки меъмории муассисаҳои ояндаи давлатиро низ муайян карданд. Ҳамин тариқ, дере нагузашта пас аз Иҷлосия таъсиси мақомоти аслии нав барои Тоҷикистон оғоз ёфт: Вазорати корҳои хориҷӣ, Вазорати мудофиа, Вазорати рушди иқтисод ва савдо ва дигар ниҳодҳои калидӣ таъсис дода шуданд, ки бе онҳо давлати мустақил қаблан пурра фаъолият карда наметавонист. Дар ҳамин давра Артиши миллӣ ва Қӯшунҳои сарҳадии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуданд, ки барои ҳифзи соҳибихтиёрии кишвар даъват шуда буданд. Пойгоҳи ҳуқуқие, ки бо қарорҳои соли 1992 гузошта шуда буд, бо қабули Конститутсияи нави соли 1994, ки низоми идоракунии давлатиро дар асоси принсипҳои соҳибихтиёрӣ, демократия ва хусусияти ҳуқуқӣ ва дунявии давлат ба расмият даровард, мустаҳкам гардид. Ин конститутсия ва ислоҳоти баъди он сохтори мақомоти олии ҳокимиятро такмил доданд – парлумони дупалатагӣ (Маҷлиси Олӣ), дар баробари мақомоти иҷроия, ки Президент роҳбарӣ мекунад ва дигарон таъсис дода шуданд.
Ҳамин тариқ, аз нигоҳи ҳуқуқӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нақши меъмори давлатдории навро бозид: бо истифода аз ваколати Иҷлосияи XVI-ум, ӯ тағйироти қонунгузориро оғоз кард, ки боиси пайдоиши Тоҷикистон ҳамчун як давлати миллии муосир гардид.
Иҷлосияи XVI-ми Шӯрои Олии Тоҷикистон дар моҳи ноябри соли 1992 барҳақ тақдирсоз номида мешавад. Дар замоне, ки Тоҷикистон буҳрони амиқро аз сар мегузаронд ва дар остонаи аз даст додани давлатдории худ қарор дошт, қарорҳои ин Иҷлосия ба гардиши таърих ба самти созанда мусоидат карданд. Интихоби Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раҳбари нави кишвар рамз ва омили муттаҳидсозӣ гардид – шахсияти раиси ҷавони Шӯрои Олӣ нерӯҳои гуногунро дар атрофи идеяи сулҳ муттаҳид кард ва ба ҷомеаи ҷангзада умед бахшид. Таҳти роҳбарии ӯ сохтори амудии қудрат барқарор шуд, гурезагон баргаштанд, раванди оштии миллӣ оғоз ёфт ва пояҳои ниҳодҳои нави давлатӣ ва қонунгузорӣ гузошта шуданд.
Аҳамияти таърихии Иҷлосияи XVI-ум дар он аст, ки дар як лаҳзаи муҳим сарнавишти миллати тоҷикро муайян кард ва аз лағжиши он ба вартаи бесарусомонӣ пешгирӣ кард. Қонунгузорон ва роҳбарони он замон барномаи наҷоти кишварро таҳия карданд, ки афзалияти манфиатҳои миллиро бар манфиатҳои тангқабилаи танг тасдиқ кард ва бо ин васила пояҳои сиёсӣ ва ҳуқуқии ҷомеаро тақвият дод. Дар натиҷа, бо баҳои саъю кӯшиш ва фидокории зиёд, Тоҷикистон Истиқлоли худро нигоҳ дошт ва роҳи рушди осоиштаро пеш гирифт. Нақши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин равандҳо калидӣ буд: чунон ки муҳаққиқон қайд мекунанд, “ба шарофати натиҷаҳои пурсамари Иҷлосияи XVI-ум таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, мақоми Тоҷикистони сулҳҷӯ дар арсаи ҷаҳонӣ мустаҳкам карда шуд” ва мардуми тоҷик имкони ояндаи устувор пайдо карданд. Се даҳсола пас аз ин ҳодисаҳо, Тоҷикистон ҳамчун як давлати баркамол дар пеши мо истодааст – ва аз бисёр ҷиҳат, ин дастовард решаҳои худро ба қарорҳои тақдирсози Иҷлосияи ноябри соли 1992 ва роҳбарии дурандешонаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мепайвандад.
ОБИДЗОДА Умед Фозил, декани факултетимолиявию иқтисодии ДМТ
