Муҳимтарин дастовардҳо дар 31 соли Истиқлолияти давлатӣ таҳти сарварии хирадмандонаву ҳидоятҳои Асосгузори сулу Вадати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумурии Тоҷикистон, мутарам Эмомалӣ Рамон, аз ҷумла, ба дастории Ваҳдати миллӣ, сарҷамънамоии тоҷикони дунё, муарриффи кишвар дар арсаи байналмиллалӣ, барқарорнамоии тамоми риштаҳои фалаҷгаштаи авзои сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар ва аз байн бурдани тамоми масъалаҳое, ки ба ташаккули давлати соҳибистиқлоли тоҷикон вобаста буд, ба даст омадаанд.
Дар 31 сол соибистиқлолӣ таҳти сарварии хирадмандонаву ҳидоятҳои Асосгузори сулу Вадати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумурии Тоҷикистон, мутарам Эмомалӣ Рамон ва бо ташабусҳои бевоситаи Ӯ, дар самти ташаккули сиёсати молиявӣ, аз ҷумла низоми андозу буҷет ва қарзӣ заминаои муосири қонунгузорӣ фароам оварда шуда, садо санади меъёрии уқуқӣ қабул гардидааст, ки татбиқи оно фаъолияти мустақилона ва ягонагии низоми миллии молияву қарзиро таъмин намуд.
Аз ҷумла, қонун ва уҷҷатои стратегиву барномавӣ дар самти идораи молияи давлатӣ, қарзи давлатӣ, назорат ва аудити дохиливу берунӣ қабул гардидаанд.
Дар маҷмӯъ дар 31 соли истиқлолият тано дар самти такими сиёсати молиявӣ ва андозу буҷет дар Ҷумурии Тоҷикистон бо дастурҳои Асосгузори сулу Вадати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумурии Тоҷикистон, мутарам Эмомалӣ Рамон як қатор санадои меъёрии уқуқӣ, аз ҷумла 2 маротиба Стратегияи идоракунии молияи давлатӣ, 2 маротиба Қонуни ҶТ “Дар бораи молияи давлатӣ” ва 3 маротиба Кодекси андоз дар тарири нав таия ва қабул карда шуданд, ки дар амал татбиқ намудани оно ба таъмин намудани мустақилияти ягонаи молиявии миллии ҷумурӣ мусоидат намуд.
Татбиқ намудани санадои меъёрии уқуқӣ ва барномаои иқтисодию иҷтимоии ҷумурӣ имконият доданд, ки рушди бонизоми иқтисодиёти миллӣ идома ёбад ва устувории иқтисодиёти кишвар, инчунин бедошти аёти мардум таъмин гардад.
“…Маз татбиқи адафои зикршуда ва амалӣ гардонидани афзалиятои пешбинигардида имкон дод, ки дар 20 соли охир суръати миёнаи солонаи рушди иқтисодии кишвар дар сати 7,5 фоиз таъмин гардида, даромади буҷети давлатӣ аз 252 миллион сомонии соли 2000-ум то 27,6 миллиард сомонӣ дар соли 2021 (92 баробар) афзоиш дода шавад.
аҷми маҷмӯи масулоти дохилӣ ба ар сари аолӣ дар ин давра аз 289 сомонӣ то 9 азор сомонӣ расида, беш аз 30 баробар зиёд гардид.
Дар 31 соли соибистиқлолӣ дар кишвар сиёсати мустақилонаи пулию қарзӣ татбиқ гардида, низоми бонкӣ ташаккул ёфт ва соли 2000-ум пули миллӣ ба муомилот бароварда шуд.
Бо амалӣ гардидани тадбиро ва ислоот дар соаи бонкӣ ташкилотои қарзию молиявии шаклои гуногун таъсис дода шуданд, ки оло ба мардум ва соаои мухталифи иқтисоди миллӣ хизматрасониои бонкиро пешниод менамоянд.
Тано дар да соли охир (солои 2011 – 2020) ба иқтисоди миллӣ беш аз 100 миллиард сомонӣ, аз ҷумла ба соибкории истесолӣ 45,8 миллиард сомонӣ қарз дода шудааст.
Дар натиҷаи таъмин гардидани суботи макроиқтисодӣ даромади пулии аолӣ аз 1 миллиард сомонии соли 2000-ум ба 65,4 миллиард сомонӣ дар соли 2020 афзуда, сати камбизоатии аолӣ аз 83 фоизи соли 1999 то 26,3 фоиз дар соли 2019 коиш дода шуд. Яъне дар бист соли охир сати камбизоатӣ зиёда аз се баробар паст гардид.
Дар ин давра шумораи аолии кишвар аз 5,5 миллион нафар то 9,7 миллион нафар, яъне беш аз 1,7 баробар зиёд шуда, сату сифати зиндагии мардум куллан бетар гардид ва дарозумрии миёнаи шарвандон ба 75,1 сол расид. Соли 1991 умри миёнаи сокинони кишвар 70,1 солро ташкил мекард.
Суръати афзоиши миёнаи аолӣ дар давоми ин соло 2,1 фоизро ташкил кард.
Дар даврони соибистиқлолӣ ба 1,4 миллион оила барои бунёди манзили истиқоматӣ 138 азор гектар замин ҷудо карда шуд.
Яъне беш аз 8 миллиону 800 азор нафар шарвандони мо имконият пайдо карданд, ки шароити истиқоматии худро бетар намоянд.
Хотирнишон бояд кард, ки дар 70 соли то замони истиқлол ба аолӣ амагӣ 77 азор гектар замин дода шуда буд.
Дар бист соли охир, яъне аз соли 2001 ба соаои гуногуни иқтисодиву иҷтимоии кишвар ба маблағи беш аз 150 миллиард сомонӣ сармояи хориҷӣ ҷалб карда шуд, ки 59 миллиард сомонии он сармояи мустақим мебошад.
Дар давраи зикршуда бо ҷалби сармояи хориҷӣ ба маблағи умумии беш аз 91 миллиард сомонӣ зиёда аз азор лоиаи сармоягузории давлатӣ, бахусус, дар соаои иҷтимоӣ, аз ҷумла маориф ва тандурустӣ, инчунин, энергетика, нақлиёт, обтаъминкунӣ ва дигар бахшо амалӣ карда шуд.
Ҳоло 74 лоиаи сармоягузории давлатӣ амалӣ шуда истодааст, ки маблағи умумии оно 40,5 миллиард сомониро ташкил медиад.
Тоҷикистон тибқи арзёбиои байналмилалӣ дар да соли охир чор маротиба ба дагонаи кишварои пешсафи ислоотгари ҷаон дар самти пешбурди соибкориву сармоягузорӣ дохил гардид.
Ба ақидаи мо дар оянда, тавре, ки аз ҳадафҳои гузошташуда дар барномаҳову стратегияҳои миллӣ ва дастуру ҳидоятҳои Асосгузори сулу Вадати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумурии Тоҷикистон, мутарам Эмомалӣ Рамон бармеоянд, ба чунин натиҷаҳо равона бояд шаванд:
- Таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва истифодаи самарабахши неруи барқ;
- Раоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ва табдил ба кишвари транзитӣ;
- Таъмини амнияти озуқаворӣ ва дастрасии аолӣ ба ғизои хушсифат;
- Вусъатдиии шуғли пурмасул.
- Саноатикунонии босуръат, рушди истеҳсолоти воридотивазкунанда ва ба содиротравонагардида;
- Кам кардани вобастагии иқтисоди миллӣ аз таконҳои беруна ва инкишофи иқтидорҳои дохилӣ;
- Танзими рушди бозорҳои дохилии молӣ, пулӣ, берунӣ, меҳнатӣ ва инноватсионӣ.
Тавре ба ҳамагон маълум аст, тули 31 соли истиқлолияти давлатӣ тавассути пешбурди сиёсати ободкоронаи Асосгузори сулу Вадати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумурии Тоҷикистон, мутарам Эмомалӣ Рамон як қатор дастовардҳои зиёде ба даст омаданд:
– сати камбизоатӣ қариб 2 маротиба коиш дода шуд (аз 83 фоиз дар соли 1999 то 31 фоиз дар соли 2015 ва дар соли 2019 то 26,3 фоиз коҳиш ёфт);
– афзоиши устувори иқтисодӣ ба исоби миёна дар сати 7 фоизи солона таъмин гардид;
– суботи макроиқтисодӣ танзим шуда, сати таваррум дар сатҳи 5-10 фоиз паст карда нигоҳ дошта шуда истодааст;
– буҷети солонаи давлатӣ аз 252 миллион сомонии соли 2000-ум то 27,6 миллиард сомонӣ дар соли 2021 (92 баробар) афзуда, касри он дар сати 0,5 фоизи ММД ниго дошта шуд;
– даромади буҷетӣ ба таври назаррас зиёд шуд, имкониятои зиёди буҷетӣ, ки ба равона сохтани маблағои бештар ба рушди неруи инсонӣ имкон медиад, афзоиш ёфтанд.
– сохтмону таҷдиди неругоои барқӣ, имкон дод, ки таъминоти аолӣ ба барқ, бетар гардад. Аз ҷумла, бунёди неругоои барқи обии “Сангтӯда-1” ва “Сангтӯда-2”, ва ба истифода додани агрегатҳои якуму дуюми неругоҳи барқӣ-обии Роғун ва ғайраҳо.
-дар солҳои охир дар кишвар зиёда аз 1600 корго ва корхонаои нави саноатӣ, аз ҷумла, корхонаои коркарди маъдан ва дигар намудои ашёи хоми саноатӣ, нахи пахта, маводои сохтмонии саноатӣ ва коркарди масулоти истесоли кишоварзии ватанӣ ташкил карда шуд.
– дар солои охир дар соаи кишоварзӣ диверсификатсияи истесолот тавассути ташкили кишти такрорӣ, истесоли масулоти рақобатпазир ва сердаромади содиротӣ, васеъгардонии майдони кишти сабзавот ва бунёди боғу токзорои серосил ба назар мерасад.
– тавассути бунёд ва таъмири роо, пулу нақбо ва дигар инфрасохтори нақлиётӣ рафтуомад, боркашонӣ ва тиҷорати дохиливу байналмиллалӣ осон ва дастрас гардид, ки амаи ин барои аз бунбасти коммуникатсионӣ баромадани кишвар мусоидат намуд.
– дастрасии хизматрасониои бонкӣ дар удуди кишвар бетар гардид, ки ба он инкишофи шабакаи филиало ва дигар воидои амалиётии берун аз тавозуни бонко ва ташкилотҳои хурди қарзӣ дар саросари кишвар мусоидат намуд.
Ҳамзамон ҳадафи чоруми мамлакат эълон гардидани саноатикунонии босуръати мамлакат аз дарки ҳолати муосири тағйирёбандаи авзои ҷаҳони муосир, дарки таҳдидҳои берунии абарқудратҳо ва рақобати глобалии иқтисоди ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Қайд кардан зарур аст, ки тибқи таҳлили муҳаққиқон имрӯзҳо дар ҷаҳон тибқи консепсияи рушди саноатӣ, аллакай бисёре давлатҳои ҷаҳонӣ ба сатҳи баъдисаноатӣ ва иқтисодиёти рақамӣ гузашта, талаботҳо ба тақсимоти байналмиллалии тахассуснокии давлатҳо дигаргун шуда истодаанд. Дар шароити рушди бемайлони иқтисоди баъдисаноатии ҷаҳонӣ, давлатҳое, ки ин тарзи рушдро истифода нанамуда аз дигар давлатҳо ақиб мемонанд ва технологияҳои ақибмондаро истифода мебаранд, аз давлатҳои пешрафта вобаста гардида, дар сатҳи байналмиллалӣ рақобатнопазир боқӣ мемонанд.
Вобаста ба гуфтаҳо боло, боиси қайд аст, ки натиҷаи чунин ҳадаф аз инҳо иборат аст:
– пеш аз ҳама гузариш аз модели иқтисодии аграрию саноатӣ ба саноатию аграрӣ;
– дастовардҳо дар самти саноатикунонии соҳаҳои кишоварзӣ, чорводорӣ, саноати коркарди металҳо, коркарди тамоми соҳаҳои ашёи хом ва масолеҳи сохтумонӣ ва ғайраҳо;
– коркарди маҳсулотҳои содиротие, ки дар шакли ашёи хом содирот мешаванд;
– ихтироъ ва ҷорӣ намоии дастовардҳои технлогияҳои илмталаб, саноати баланди коркарди роботсозӣ ва ғайраҳо;
– рушди саноати энергетикаи обӣ, гармӣ, атомӣ ва барқароршаванда дар кишвар ва ғайраҳо.
Дар заминаи ислооту тадбирои амалинамудаи укумати мамлакат имрӯз иссаи бахши хусусӣ дар маҷмӯи масулоти дохилӣ ба 70 фоиз, таъмин намудани аолӣ бо шуғл ба 68 фоиз ва даромадои андозӣ ба буҷети давлат ба 80 фоиз баробар шудааст…”.
Дар воқеъ тули 31-соли Истиқлолияти давлатӣ таҳти сарварии хирадмандонаву ҳидоятҳои Асосгузори сулу Вадати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумурии Тоҷикистон, мутарам Эмомалӣ Рамон, укумати Ҷумурии Тоҷикистон ба ислооти идоракунии молияи давлатӣ бо мақсади ноил гардидан ба адафои зерини дарозмулати дар Стратегияи миллии рушди Ҷумурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 пешбинишуда аамияти аввалиндараҷа медиад:
1) ноил шудан ба сати муқоисашавандаи рушди иҷтимоию иқтисодии кишварои дорои сати миёнаи даромаднокӣ;
2) дастгирии рушди устувор ба воситаи диверсификатсия ва баланд бардоштани рақобатпазирии иқтисодиёти миллӣ;
3) тавсеа ва такими табақаи миёна;
4) саноатикунонӣ.
Боварӣ ҳаст, ки таҳти сарварии хирадмандона ва ободкоронаву ҳидоятҳои Асосгузори сулу Вадати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумурии Тоҷикистон, мутарам Эмомалӣ Рамон, кишвари мо дар ояндаи наздик тамоми ҳадафҳои стартегии кишварро ба даст оварда, дар қатори давлатҳои рушдкунанда ҷойгоҳи сазоварро ноил мегардем. Зодрӯз муборак Пешвои муаззами тоҷикони дунё, бигузор доимо сарбаландиву бурдбориҳо ҳамсафари Шумо буда, Тоҷикистони азиз таҳти сарварии Шумо рушду нумуъ ёфта, Истиқлолияти давлатӣ абадулабад пойдору устувор буда, рушди устувори иқтисодиву иҷтимоии кишвар мунтазам ривоҷ ёбад.
Иброҳимзода Илҳомуддин Раҷабалӣ, Академики АБН ФР, д.и.и., профессор, декани факултети молиявию иқтисодии ДМТ
